HISTORYCZNE DZIELNICE, NAZWY I HERBY MIASTA CHORZÓW
W obszarze miasta Chorzowa znajduje się pięć historycznych dzielnic, będących niegdyś samodzielnymi gminami. Są to: Wielkie Hajduki (Bismarckühtte), Nowe Hajduki (Neu Heyduk), Królewska Huta (Königshütte), Chorzów (Chorzow), Maciejkowice (Maczeikowitz). Na planach miejskich widnieją dziś już tylko dwie ostatnie nazwy, przy tym Maciejkowice są częścią dzielnicy Chorzów Stary.
„Maciejkowice (Maczeykowitz), Chorzów (Chorzow), Królewska Huta (Konigshütte) i Wielkie Hajduki (Bismarckhütte) na mapie z 1900 r.”
Najstarszą dzielnicą jest Chorzów, lokowany jako wieś Zakonu Bożogrobców z Miechowa. Nazwa jest sporna, dawniej identyfikowana jako „Zversov” (1136), ale przyjmuje się raczej imię Charz lub wzgórze – char; stąd pierwotna nazwa brzmiała Charzew. W dokumencie lokacyjnym wystawionym przez Władysława Opolskiego 24 czerwca 1257 r. w Czeladzi widnieje nazwa „Chareu”. Do końca lat 20. XIX w. używano jeszcze urzędowej nazwy „Charzow”, później „Chorzow”. Terytorium Chorzowa obejmowało dzisiejszy Chorzów Stary, bez Maciejkowic (Maczeikowitz), kolonię Węzłowiec (Wenzlowitz), Chorzowski Las (Chorzower Wald), Bederowiec (Bedersdorf) po gminę Dąb (Domb) należącą do chorzowskiej parafii.
„Chorzów i gminy sąsiednie – Maczeikowitz (Maciejkowice), Antoniehof (Antoniowiec), Hohenlinde (Łagiewniki) na mapie z 1907 r.”
W 1926 r. przyłączono do Królewskiej Huty część Góry Redena, a w 1930 r. włączono do Chorzowa gminę Maciejkowice. Chorzów był gminą powiatu katowickiego. Herb nawiązywał do średniowiecznej tożsamości gminy , przedstawiając podwójny krzyż czerwony na czarnym tle. Jego rysunek i barwy stały się podstawą herbu miasta Chorzowa, zatwierdzonego 14 czerwca 1938 r.
„Herb gminy Chorzów stał się podstawą herbu miasta Chorzowa”
Na większej części obszaru Chorzowa założono (1797) zakład „Huta Królewska” („Königshütte”), należący do kolonii o tej samej nazwie. Miasto Królewska Huta (Königshütte) zostało erygowane edyktem Wilhelma I 18 lipca 1868 r. w Bad Ems. Edykt wszedł w życie 1 maja 1869 r. W 1898 r. Królewska Huta została wydzielona z powiatu bytomskiego (Landkreis Beuthen), otrzymując prawa powiatu miejskiego (Stadtkreis).W herbie Królewskiej Huty, opracowanym przez heraldyków berlińskich i zatwierdzonym 18 października 1869 r. ,widnieje śląski połuorzeł w koronie na tle złotym oraz korona, litera W i skrzyżowane młotki na tle czerwonym.
„Herb Królewskiej Huty z 1869 r.”
Tarczę herbową podtrzymywały postacie górnika i hutnika, zachowane w formie rzeźb na budynku Hotelu Reden (Teatr Rozrywki).
„ Hotel Reden z widocznymi po prawie stronie postaciami górnika i hutnika”
Herb zdobił neorenesansowy ratusz miejski na rynku , zanim nie został przebudowany w latach 1927-1928.
„ Nad wejściem głównym ratusza w Królewskiej Huciewidniał zegar z herbem miasta”
Wizerunek herbu Królewskiej Huty widniał na okrągłej pieczęci miejskiej z napisem „Der Magistrat Königshütte, Oberschlesien”. W latach 1922-1934 używano okrągłej pieczęci z napisem „Magistrat Królewskiej Huty” bez wizerunku herbu. Barwy chorągwi miejskiej dzieliły dwa pasma poziome – złote i czerwone. Herb z 1869 r., barwy chorągwi i nazwę „Konigshütte” przywrócono w latach 1939-1945. Wprowadzono wówczas nowe nazwy dzielnic, których liczba nawiązywała do podziału Chorzowa z 15 marca 1939 r, kiedy utworzono sześć dzielnic: I –Chorzów Maciejkowice, II – Chorzów Stary, III – Chorzów Pniaki, IV – Chorzów Śródmieście, V – Chorzów Klimzowiec, VI – Chorzów Batory ( nowy podział na dzielnice wszedł w życie 1 kwietnia 1939 r.). Nazwy obowiązujące po 5 września 1939 r. brzmiały: Mattiashof (Maciejkowice), Königshütte-Ost (Chorzów Stary), Wenzelsgrund (Węzłowiec), Königshütte-Mitte (Chorzów Śródmieście), Königshütte-Nord (Chorzów Pniaki), Bismarckhütte, następnie Königshutte-Bismarck (Chorzów Batory). Wówczas po raz pierwszy miasto Królewska Huta objęło administracyjnie obszar Chorzowa (Starego), Nowych i Wielkich Hajduk (Bismarckhütte).
Przedmieściem Królewskiej Huty nazywano gminę Nowe Hajduki (Neu Heyduk) powstałą w 1882 r. z połączenia trzech kolonii, istniejących od 1857 r. Przed 1922 r. Nowe Hajduki należała do powiatu bytomskiego (Landkreis Beuthen), a w latach 1922-1934 powiatu świętochłowickiego.
„Nowe Hajduki (Col.NeuHeyduk) na mapie z 1899 r”
Po włączeniu do miasta Chorzowa (1934) Nowe Hajduki tworzyły dzielnicę Chorzów IV, włączoną do dzielnicy Chorzów Śródmieście (1939). Nazwa Nowe Hajduki widniała na mapach Chorzowa w latach 50. i 60. XX w. jako część dzielnicy Chorzów Miasto. Herb gminy Nowe Hajduki przedstawiał górnika z oskardem na tle złotym, ponieważ na jej terenie leżało pole wydobywcze kopalni „Król” z Szybem Bismarka (Bismarck Schacht), nazwanym po 1922 r. Szybem Piast.
Z Nowymi Hajdukami graniczyły od południa i wschodu gminy Górne i Dolne Hajduki (Ober- Nieder Heyduk), zapisywane od XVII w ”de Hayduki”. 1 kwietnia 1903 r. edyktem Wilhelma II obie gminy połączono jako Bismarckhütte (Huta Bismarka). Inicjatorem nazwy był dyrektor huty „Bismarck” Wilhelm Kollmann. W latach 1920-1922 używano urzędowych nazw podwójnych – „Bismarckhütte Oberschlesien/ Bismarkhuta Górny Śląsk”. W styczniu 1923 gmina otrzymała nazwę Wielkie Hajduki.
„Plan gminy Wielkie Hajduki (1924) z herbem– orzeł w koronie, korona młotki, litera B”
Od 1 kwietnia 1939 r. po włączeniu do Chorzowa zostały VI dzielnicą miasta jako Chorzów Batory. Wcześniej (wrzesień 1933 r.) nazwa Huta Batorego zastąpiła nazwę Huta Bismarka.
Herby gminne Wielkich Hajduk
Hajduki posiadały herby gminne, które w różnych okresach historycznych ulegały zmianom. Nazwa „Hajduki” pochodzi od śląskiego określenia rozbójników, a nie jak sugerowali zwolennicy nazwy „Batory” od hajduków Stefana Batorego.
Większość historycznego nazewnictwa byłych gmin, a później dzielnic miasta Chorzowa, była usuwana z planów miejskich w okresach rządów autorytarnych (sanacyjnych) i totalitarnych (nazistowskich, komunistycznych) z powodów politycznych (ideologicznych). Te procesy niwelacyjne dotyczyły również innych miast śląskich, ale Chorzów jest jedynym dużym miastem śląskim, które po 1989 r. nie powróciło do swojej tożsamości nazewniczej. Dlatego „przechodząc ulicami miasta niewielu zdaje sobie sprawę, że spacerując częścią ulicy Wolności czy Strzelców Bytomskich znajdują się na terenie dawnych Nowych Hajduk. Warto by upowszechnić ( w formie tablic informacyjnych) miejsca dawnych osad, choć ich rodowód jest wprawdzie niemiecki, lecz historii fałszować nie wolno” (Danuta Sieradzka, Królewska Huta CHORZÓW w latach 1868-1945. Szkice do portretu miasta. Chorzów 2001). Czy warto zatem przywracać w Chorzowie historyczne nazewnictwo wzorem miast ościennych ? Ustawa Sejmu Śląskiego z 16 maja 1934 r. „ w sprawie włączenia gmin Chorzów i Nowe Hajduki do miasta Królewskiej Huty oraz zmiany nazwy tego miasta na Chorzów” nie dotyczyła zmian nazw dzielnic miasta Chorzowa w ich wcześniejszym historycznym brzmieniu.
„Maciejkowice, Chorzów,Królewska Huta, Nowe i Wielkie Hajduki na mapie z 1933 r.”
Arkadiusz Faruga